2.2.8 Voorbeeld

CELBIOLOGIE: EEN VOORBEELD VAN HET ONTWERPPROCES VOOR EEN LEERARRANGEMENT

FRANS OTTENHOF, PSG PURMEREND, VESTIGING DA VINCI COLLEGE 

Het ontwerpen van een leermenu waaruit de leerling zijn arrangement kan samenstellen is als het doorlopen van een stappenplan. Hieronder worden de verschillende stappen beschreven en toegelicht aan de hand van een ontwerpproces van een leermenu celbiologie voor 4 havo. Kenmerkend voor de gekozen aanpak is dat naast het boek ook andere bronnen worden aangeboden zodat de leerlingen hun eigen leerstijl kunnen kiezen. Een deel van het programma is facultatief. De leerlingen bepalen dus ook zelf of zij zich meer of minder uitgebreid in dit onderwerp willen verdiepen. 

STAP 1. LOSKOMEN VAN HET BOEK 

Bij het ontwerpen van een leermenu is het noodzakelijk eerst los te komen van het boek. Na een aantal ervaringsjaren zijn docenten geneigd, onder druk van de omstandigheden, erg snel op het boek terug te vallen. Dat scheelt voorbereidingstijd, maar maakt de lessen er niet plezieriger op, al was het maar omdat het boek ten koste gaat van de afwisseling. In het leermenu, waaruit de leerlingen hun leerarrangement samenstellen, krijgt het boek de functie van bron: een tekst met afbeeldingen waar leerlingen informatie uit kunnen halen en uit kunnen oefenen. De lestijd wordt, een enkele uitzondering daargelaten, niet gebruikt om het boek nog eens te frontaal te doceren, maar om andere werkvormen toe te passen. Leerlingen die uitleg nodig hebben, kunnen die krijgen in keuzewerktijd-uren. 

STAP 2. BRAINSTORMEN 

Een groot vel papier en een blokje met post-it stickers komen bij het ontwerpen goed van pas. 

Begin met een vrije associatie op het onderwerp, schrijf elke inval op een aparte sticker en plak die willekeurig op het vel. In dit stadium is ieder idee goed. Kritisch selecteren werkt remmend op de creativiteit en leidt ertoe dat een aantal mogelijkheden onbenut blijft. Celbiologie is een rijk onderwerp dat tot allerlei werkvormen uitnodigt: practica, video, rollenspelen, het eigen lichaam onderzoeken, biografieën van onderzoekers, tv-programma's. Ook de hoofdstuktitels, voortgangscontroles, (diagnostische) toetsen, de Korte Praktische Opdracht en andere relevante onderdelen van het programma komen op de stickers te staan. 

Na verloop van tijd ligt er een chaos aan mogelijkheden. Dan is het tijd om er kritisch naar te kijken, te selecteren en er een samenhangend leermenu van te maken. Het gaat dan om doelen, het eindresultaat en eindproduct, tussenproducten, activiteiten die leerlingen kunnen uitvoeren en de vaste markeringspunten Dit is de fase van het opbouwen van een programma dat adequaat is voor het onderwijsdoel dat de docent met dit onderwerp voor ogen heeft: verwerking en toepassing van de stof met een hoge mate van zelfstandigheid en keuzevrijheid. 

In dit programma Celbiologie is de invloed van de leerlingen op het ontwerpen gering. Het is natuurlijk ook heel goed mogelijk het samen met hen te doen. Of hen op z'n minst mee te laten brainstormen. Hoe meer inbreng de leerlingen krijgen, des te meer is er sprake van zelfstandig leren. 

STAP 3. ONTWERPEN 

Ontwerpen is puzzelen met tijd, ruimte, exameneisen, voorkennis van leerlingen, spullen, randvoorwaarden, keuzemogelijkheden enzovoort, enzovoort. Het vel met stickers blijkt daarvoor wel erg geschikt. Het lijkt flexibeler te werken dan met de computer en biedt meer overzicht. Hieronder wordt stap voor stap getoond hoe het leermenu celbiologie is ontworpen. 

Reden 

De motivatie om met een leerarrangement te werken is, dat het aansluit bij verschillende individuele leerstijlen, veel keuzevrijheid bevat en een goede afstemming biedt tussen contacttijd en keuzewerktijd. Celbiologie maakt deel uit van het eindexamenprogramma. Dat is voldoende reden om er tijd voor te nemen Onderzocht wordt welke eindtermen bij dit onderwerp horen en welke accenten door het boek wordt gelegd. Welke onderdelen uit de methode kunnen wel en niet worden gebruikt? 

Deze fase van het ontwerpen is van cruciaal belang. Je moet immers ook afwegen welke onderdelen van de stof een centrale behandeling vragen en wat de leerlingen zelf kunnen doen. Dit laatste onder begeleiding in keuzewerktijd of in zelfwerktijd. 

Rollen 

Celbiologie bevat enkele onderdelen die voor alle leerlingen moeilijk zijn. Ze worden in een paar lessen klassikaal behandeld waarbij de docent een centrale rol van uitlegger heeft. Er is durf en ervaring nodig om in de centrale instructie te schrappen, maar het is de enige manier om in het arrangement ruimte te scheppen voor keuzes en zelfstandigheid. Naast instructie gaat het vooral om begeleiding van leerlingen die extra uitleg nodig hebben en begeleiding bij verschillende werkvormen als rollenspel, practica en video. Veel leerlingen werken dit hoofdstuk zelfstandig door. Dan neemt de docent de rol van coach die op afstand in de gaten houdt of alles naar wens verloopt. De meeste leerlingen werken zelfstandig. Een aantal stelt met behulp van de keuzeonderdelen hun eigen árrangement’ samen: een verregaande vorm van zelfstandig leren. 

Routepaaltjes 

Als leidraad wordt de volgorde van hoofdstukken in het boek genomen. Dit is nogal een klassieke keuze, maar voor de leerlingen is het boek de informatiebron en als 

zodanig ook het skelet van het arrangement. Dit betekent niet dat daarmee het boek centraal staat; het echte leren - van informatie echte beklijvende kennis maken - gebeurt juist rondom het boek. 

Week 1 week 2 week 3 week 4 week 5 week 6 

Par 2.1 Par 2.2 Par 2.3 Par 2.4 Par 2.5 Par 2.7 

Starter en afsluiting 

Start en de afsluiting zijn belangrijke onderdelen van de route. Als starter is een succesnummer uit eerdere lessen gekozen: het behandelen van een ei van een kip (de dooier van een ei is één reusachtige cel). Deze starter voldoet aan de criteria: het trekt de aandacht, het activeert voorkennis en geeft het doel van dit hoofdstuk betekenis. Als afsluiting krijgen de leerlingen een gedifferentieerde toets die aansluit bij het individuele keuzeprogramma dat zij hebben gevolgd. Daarnaast worden hun praktische vaardigheden getoetst in een Praktische Opdracht: het prepareren, microscopiseren en tekenen/fotograferen van cellen. 

Bij een hoge mate van keuzevrijheid en zelfstandigheid is het belangrijk goed de vinger aan de pols te houden, zonder dat dit tot bemoeizucht leidt. Door middel van voortgangscontroles, het inleveren en bespreken van practicumtekeningen en het houden van een diagnostische toets wordt de voortgang bijgehouden. Veel controle betekent veel werk en dat is iets om voor te waken, omdat het ontwerpen van het leermenu ook al veel voorbereiding heeft gekost. Het investeren van tijd in het ontwerpen van een goed leermenue is nuttiger dan het corrigeren van pakken tekeningen en verslagen. De essentie van voortgangscontrole is feedback aan de leerling over de voortgang en het resultaat. Dat moet snel gebeuren na de geleverde prestatie, bijvoorbeeld een practicum. En op een directe manier, het liefst mondeling, zodat een leerling kan reageren. Er komt veel tijd vrij als je op onderdelen geen cijfers meer geeft en ingeleverde producten niet langer van commentaar voorziet. 

 Meer weten? Zie Leerlandschapsmodel